Γράφει ο Χαράλαμπος-Ίων Βαλλιάνος-Λεβέντης*

Ι. Εισαγωγή

Η μοναδική αρχιτεκτονική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως εκφράζεται από τη θεσμική της διαστρωμάτωση (ήτοι Κοινοβούλιο, Συμβούλιο, Κομισιόν, Δικαστήριο) θέλουμε να αποτελεί πηγή δύναμης, κοινού οφέλους και εγγύηση χριστής λειτουργίας. Κάθε θεσμός ναι μεν δρα συμπληρωματικά ως προς τους άλλους, ταυτόχρονα όμως επιβάλλει και ένα μέτρο ελέγχου. Έτσι μπορούν να αναπτυχθούν σχέσεις συνέργειας, συνεργασίας, ακόμα και σύγκρουσης και αμφισβήτησης. Οι συσχετισμοί αυτοί παράγουν και διαφορετικά αποτελέσματα ανάλογα με το πεδίο πολιτικής στο οποίο εντοπίζονται. Πολλοί αντιλαμβάνονται την έλλειψη διοργανικής συνοχής -όταν αυτή παρατηρείται- ως ένδειξη αδυναμίας, ενώ άλλοι την ερμηνεύουν ως μέρος μιας διαδικασίας κριτικής αυτοαξιολόγησης. Κατ΄ουσίαν, όλοι οι προαναφερθέντες συσχετισμοί είναι θεμιτοί, αρκεί  να προάγεται ένας λειτουργικός συμβιβασμός που να εξασφαλίζει την συνέχεια και την συνέπεια των πολιτικών της Ένωσης.

Το παραπάνω βέβαια δεν είναι πάντοτε εφικτό, γιατί οι θεσμοί αποτελούν μέρος του κοινωνικού συστήματος. Με απλά λόγια, η λειτουργική μονάδα παραμένει το άτομο, που δρα στο πλαίσιο τούτο, ακολουθώντας κατάλληλους κανόνες ή νόρμες. Έτσι εξασφαλίζεται θεωρητικά η μετουσίωση της βούλησης των θεσμών σε εφαρμοσμένες πολιτικές. Σε πρακτικό επίπεδο όμως, αυτό δεν συνεπάγεται ότι το άτομο δεν μπορεί να αυτονομηθεί και να επιδιώξει δικά του προσωπικά συμφέροντα ή να προωθήσει συμφέροντα τρίτων. Για αυτό και η ύπαρξη μηχανισμών επιβολής της νομιμότητας και της διαφάνειας σε κάθε επίπεδο διακυβέρνησης κρίνεται απαραίτητη. Ακόμα, χρέος μας είναι ως πολίτες να απαιτούμε λογοδοσία από αυτούς που κατέχουν τα αξιώματα και να εξασκούμε τα δικαιώματά μας στο πλαίσιο της δημοκρατίας στο μέγιστο δυνατό βαθμό.

Στην συγκεκριμένη περίπτωση του σκανδάλου του Ευρωκοινοβουλίου, εντύπωση προκαλεί το ότι καμία θεσμική δικλείδα δεν κατάφερε να αποτρέψει τις παράνομες και βαθιά ανήθικες πράξεις που φέρεται να τελούνταν. Σύμφωνα με το Βελγικό Υπουργείο Δικαιοσύνης, η υπόθεση αποκαλύφθηκε μέσω των μυστικών υπηρεσιών της χώρας, σε αγαστή συνεργασία με άλλες Ευρωπαϊκές χώρες για πάνω από ένα χρόνο. Αυτό καταδεικνύει την ύπαρξη ενός θεσμικού κενού ή/και την ανυπαρξία πολιτικής βούλησης για την κάλυψή του. Το Ευρωκοινοβούλιο ναι μεν έχει επιπλέον επίπεδα ελέγχου σε σχέση με τα εθνικά κοινοβούλια, αλλά και αυτά αποδείχθηκαν ανεπαρκή εν τοις πράγμασι. Όσον αφορά τους Ευρωβουλευτές, στο θεσμικό κενό συντείνει η απουσία δηλώσεων περιουσιακής κατάστασης, το σχεδόν ανύπαρκτο πλαίσιο αναφοράς για επαφές με τρίτες χώρες, καθώς και η έλλειψη κυρώσεων εν συνόλω, γιατί ουσιαστικά απουσιάζει ένας ανεξάρτητος θεσμός που να εγγυάται την τήρηση της νομιμότητας και της διαφάνειας. Οι Ευρωβουλευτές ελέγχονται από επιτροπές που απαρτίζονται από συναδέλφους τους, και έτσι καλλιεργείται μια κουλτούρα ατιμωρησίας, την ίδια ατιμωρησία που ο Panzeri ήθελε να καταπολεμήσει μέσω της ΜΚΟ «Καταπολεμήστε την Ατιμωρησία» (η ειρωνεία εδώ είναι σαφώς τραγική). Να σημειωθεί βέβαια ότι το σκάνδαλο δεν αφορά μόνο Ευρωβουλευτές και βοηθούς τους, αλλά και συνδικαλιστές, ΜΚΟ και άλλους δρώντες. Περισσότερες πληροφορίες για τις ελλείψεις του θεσμικού πλαισίου μπορείτε να βρείτε εδώ. Από τα παραπάνω προκύπτει μια ευρύτερη και επιτακτική ανάγκη για την διαμόρφωση ενός επαρκέστερου κανονιστικού πλαισίου. Ως προς τα παραπάνω, θετικό είναι ότι η Πρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου Ρομπέρτα Μέτσολα έχει ήδη διακηρύξει την πρόθεσή της να λάβει μέτρα για να αποτρέψει να ξανασυμβεί κάτι παρόμοιο στο μέλλον και να αναστηλώσει το κύρος του θεσμού που εκπροσωπεί. Περισσότερες λεπτομέρειες για τις προτάσεις της μπορείτε να βρείτε εδώ.

Στην ολότητά τους, τα πρόσφατα αυτά γεγονότα πλήττουν την καρδιά της Ευρωπαϊκής δημοκρατίας και είναι επιβλαβή, γιατί θέτουν υπό αμφισβήτηση την κοινή μας αξιακή βάση, δηλαδή την πίστη μας στη δημοκρατία, στους εκλεγμένους αντιπροσώπους μας, την αξιοκρατία, την διαφάνεια, στους θεσμούς και στις πολιτικές που εφαρμόζουν. Μέσα σε αυτό το θολό τοπίο όμως, ακτίνα φωτός αποτελούν το δικαστικό σύστημα που έκανε αυτό που όφειλε, ορισμένοι πολιτικοί με τη μετέπειτα στάση τους και η ερευνητική δημοσιογραφία που πήρε τα σκήπτρα και εντρύφησε έτι περαιτέρω. Έτσι, το σκάνδαλο που ξέσπασε αρχικά με επίκεντρο το Κατάρ, σταδιακά συμπεριέλαβε και το Μαρόκο, το οποίο φαίνεται να είχε εξίσου -αν όχι ακόμα πιο- δραστήριο ρόλο. Η επονομασία του σκανδάλου ως “Qatargate” επομένως δύναται να είναι ακριβής μόνο εν μέρει, εξού και προσφάτως έχει ανακύψει η επωνυμία “Moroccogate”.

ΙΙ. Πολιτικές Αρρυθμίες

Γιατί όμως τα φώτα της δημοσιότητας επικεντρώθηκαν επί το πλείστον στο Κατάρ και όχι στο Μαρόκο; Τεκμηριώνεται μια προσπάθεια διαφορετικής μεταχείρισης των δύο αυτών χωρών; Από μια εξωτερική ματιά, δύο γεγονότα μας κινούν την περιέργεια σε πολιτικό επίπεδο:

Πρώτον, στις 15 Δεκεμβρίου του 2022 το Ευρωκοινοβούλιο υιοθέτησε ψήφισμα που αφορούσε τις “υποψίες διαφθοράς από το Κατάρ και την γενικότερη ανάγκη για διαφάνεια και λογοδοσία στους Ευρωπαϊκούς Θεσμούς”, το οποίο και εγκρίθηκε με μόλις δύο ψήφους κατά και τρείς αποχές. Εν συνεχεία, κατατέθηκε τροπολογία η οποία πρότεινε το ψήφισμα να εκφράζει παρόμοια ανησυχία σε σχέση με το ρόλο του Μαρόκου, η οποία όμως και απορρίφθηκε με 238 Ευρωβουλευτές να τάσσονται υπέρ, 253 κατά και 67 να απέχουν. Τα παραπάνω νούμερα υποδηλώνουν έναν διχασμό του σώματος, αν και το τελικό αποτέλεσμα παραμένει η απόρριψη της τροπολογίας. Βέβαια, η διαφοροποίηση αυτή μπορεί να οφείλεται σε αμφιβολίες, έλλειψη στοιχείων ή/και ελλιπή ενημέρωση. Προς χάριν της ιστορίας, εδώ μπορείτε να βρείτε τη λίστα  με τους Ευρωβουλευτές και το πως ψήφισαν.

Δεύτερον, δημοσίευμα της Βελγικής Le Soir αναφέρει ότι και το Βραβείο Ζαχάρωφ (το αντίστοιχο Νόμπελ Ειρήνης της Ε.Ε.) βρίσκεται υπό έρευνα στο πλαίσιο του σκανδάλου. Το 2021 η Sultana Khaya (ακτιβίστρια από τη Δυτική Σαχάρα που παλεύει για το δικαίωμα αυτοδιάθεσης της περιοχής και των γηγενών πληθυσμών της), προτάθηκε για το βραβείο από την αριστερή πτέρυγα. Από την αντίπερα όχθη προτάθηκε η Βολιβιανή Jeanine Anez και συγκεκριμένα από τα κόμματα Fratelli d’Italia της Ιταλίας και Vox της Ισπανίας, μέλη του ECR (European Conservatives and Reformists). Μετά την πρώτη ψηφοφορία, υπήρξε ισοψηφία και έτσι έπρεπε να επαναληφθεί η διαδικασία. Τότε, οι Σοσιαλιστές έστειλαν εσωτερικό email με το οποίο προέτρεπαν τους βουλευτές τους να ψηφίσουν υπέρ της Anez, επικαλούμενοι λόγους τακτικής. Ως εκ τούτου, έλαβε την πλειοψηφία. Αυτή η σύμπραξη είναι αν μη τι άλλο πρωτόγνωρη.

ΙΙΙ. Η Συμφωνία σύμπραξης στον τομέα της βιώσιμης αλιείας Ε.Ε.-Μαρόκου

Με εφαλτήριο τις παραπάνω ενδείξεις, αξίζει να διερευνήσουμε σε περισσότερο βάθος τον λόγο για τον οποίο θα ήθελε το Μαρόκο να επηρεάσει την βούληση των Ευρωβουλευτών γενικότερα και για το ζήτημα της Δυτικής Σαχάρας ειδικότερα. Και ακόμα, γιατί βρέθηκαν ευήκοα ώτα από την πλευρά της Ε.Ε. Η σχέση των συμφερόντων είναι αμφίδρομη:

Τo Μαρόκο θεωρείται στρατηγικός εταίρος της Ένωσης και εξυμνείται από τους διπλωμάτες για τις πολιτικές του μεταρρυθμίσεις και το σταθερό του πολιτικό σύστημα, καθώς είναι από τις πιο δημοκρατικές χώρες της περιοχής. Σε κοινή τους δήλωση το 2019, οι δύο πλευρές διατράνωσαν ότι δεν τους ενώνουν μόνο κοινά γεωγραφικά και ιστορικά συμφέροντα, αλλά επιπλέον κοινές αξίες στις οποίες και οι δύο είναι προσηλωμένοι. Σε επίπεδο κρατών-μελών, το Μαρόκο απολαμβάνει την εύνοια της Γαλλία και της Ισπανίας. Η Γαλλία έχει σημαντική εμπορική παρουσία στο Μαρόκο και μεγάλη διασπορά Μαροκινών στα εδάφη της, επομένως χρειάζεται τη συνεργασία και στους τομείς της αντιτρομοκρατίας και της ασφάλειας. Η Ισπανία από την άλλη επιδιώκει καλές διπλωματικές σχέσεις για λόγους διαχείρισης του μεταναστευτικού, και επιπλέον γιατί το Μαρόκο είναι ο κύριος εξαγωγέας αλιευμάτων προς την Ε.Ε. με κύριο ευεργετούμενο την ίδια που απορροφά το 73%.[1]

Η εμπλοκή του Panzeri εστιάζεται πάνω από όλα στην ψηφοφορία του 2019 επί της συμφωνίας σύμπραξης στον τομέα της βιώσιμης αλιείας Ε.Ε.-Μαρόκου. Οι συμφωνίες αυτές, στη θεωρία, αποσκοπούν στην διαφύλαξη των αλιευτικών αποθεμάτων, τη βιώσιμη διαχείρισή τους και το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην περιοχή εφαρμογής τους. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, η Ε.Ε. παρέχει ένα χρηματικό αντίτιμο, το οποίο ανέρχεται στα 208 εκ. ευρώ σε εύρος τεσσάρων χρόνων (2019-2023), με αντάλλαγμα την πρόσβαση στην αποκλειστική οικονομική ζώνη του Μαρόκου και στα πλεονασματικά αλιευτικά αποθέματα που βρίσκονται εκεί όπως ορίζονται από τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS). Το ζήτημα είναι ότι στην περιοχή εφαρμογής της συγκεκριμένης συμφωνίας συμπεριλαμβάνονται ρητά οι παράκτιες θαλάσσιες περιοχές της Δυτικής Σαχάρας.

Η Δυτική Σαχάρα αποτελούσε αποικία της Ισπανίας και το 1975, όταν αυτή την εγκατέλειψε δίχως να οριστικοποιηθεί η διαδικασία ανεξαρτητοποίησής της κατά τις προσταγές του Ο.Η.Ε., επέτρεψε στο Μαρόκο να την καταλάβει παραβιάζοντας το διεθνές δίκαιο και την απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης. Μετά από 16 χρόνια συγκρούσεων που ακολούθησαν, το κίνημα Polisario Front -υποστηριζόμενο από την Αλγερία και θεωρούμενο ως νόμιμος εκπρόσωπος των πληθυσμών της περιοχής- σύναψε εκεχειρία, σύμφωνα με την οποία θα γινόταν δημοψήφισμα το 1992. Αυτό φυσικά δεν συνέβη ποτέ και κάθε προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση αντιμετωπίστηκε με καταστολή. Το ανώτατο δικαστήριο της Ισπανίας το 2015 κατέληξε ότι η χώρα φέρει ακόμα ευθύνη ως εγγυήτρια δύναμη, αλλά η κυβέρνηση αρνήθηκε να την αποδεχθεί. Βασικά, κάθε Ισπανική κυβέρνηση ανεξαρτήτως πολιτικής απόχρωσης αναφέρεται στην μονομερή απόφαση του καθεστώτος Φράνκο να παραδώσει την Δυτική Σαχάρα. Έτσι, η εν λόγω περιοχή ελέγχεται πλέον στρατιωτικά από το Μαρόκο κατά τα δύο τρίτα και θεωρείται ως αναπόσπαστο κομμάτι του Βασιλείου κατά το ίδιο το σύνταγμά του. Επιπλέον, το 2020, η Αμερικανική κυβέρνηση αναγνώρισε επίσημα την περιοχή ως τμήμα του Μαρόκου, κάτι που οδήγησε σε αναζωπύρωση των εχθροπραξιών. Από την πλευρά του, το Μαρόκο προτρέπει την ΕΕ να υιοθετήσει την ίδια στάση. Κατά τον Ο.Η.Ε. η περιοχή χαρακτηρίζεται ακόμα ως “μη αυτοδιοικούμενο έδαφος” και εκρεμμεί η αποαποικιοποίησή του.

Με βάση τη συμφωνία σύμπραξης στον τομέα βιώσιμης αλιείας επομένως συντρέχουν δύο τινά: ο υπερπόντιος στόλος της Ε.Ε. αποκτά πρόσβαση στα παράκτια νερά της Δυτικής Σαχάρας, που είναι από τα πιο πλούσια θαλάσσια οικοσυστήματα στον πλανήτη. Η πλειονότητα της αλιευτικής δραστηριότητας του στόλου της Ε.Ε. διεκπεραιώνεται στην εν λόγω περιοχή, ενώ το 92% του συνολικού βάρους των αλιευμάτων την περίοδο 2014-2018 προερχόταν από εκεί.[2] Κύριος ευεργετούμενος είναι η Ισπανία, καθώς κατέχει τις περισσότερες άδειες για αλιευτικά σκάφη με βάση το πρωτόκολλο της Συμφωνίας. Έτσι εξασφαλίζει τη συνέχεια της διαχρονικής της παρουσίας, πολιτική επιρροή και την επάρκεια των εν λόγω προϊόντων στην αγορά της. Στον αντίποδα, ως τμήμα της οικονομικής αποζημίωσης που παρέχει η Ένωση, προβλέπεται η ενίσχυση και ανάπτυξη του Μαροκινού αλιευτικού τομέα και των υποδομών του. Σύμφωνα με στοιχεία της Κυβέρνησης του Μαρόκου, η πλειονότητα των έργων διεκπεραιώνονται στη Δυτική Σαχάρα, με την έγκριση της Ε.Ε.[3] Έτσι, το Μαρόκο εξασφαλίζει εμμέσως την πολιτική νομιμοποίηση και την παγίωση της κατάστασης που περιγράφεται παραπάνω.

Σε πέντε διαδοχικές του κρίσεις από το 2016 έως το 2021 το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έχει καταλήξει ότι το Μαρόκο δεν έχει δικαιοδοσία επί της περιοχής, καθώς είναι ξεχωριστή. Ακόμα, ότι ως απότοκο, οι συμφωνίες δεν μπορούν να συμπεριλαμβάνουν τη Δυτική Σαχάρα με νομότυπο τρόπο, εκτός αν εξασφαλιστεί η ρητή συναίνεση των πληθυσμών της περιοχής. Το κοινοβούλιο παράκαμψε τις κρίσεις του Δικαστηρίου και την συμπεριέλαβε, υποστηρίζοντας πως εισήλθε σε διαβουλεύσεις με τους σχετικούς αντιπροσώπους των λαών της περιοχής και επιπλέον ότι η συμφωνία παράγει ευεργετικά αποτελέσματα για την οικονομική ανάπτυξη και τη βιωσιμότητα των αποθεμάτων. Τα παραπάνω βέβαια είναι αμφισβητήσιμα. Στην παρούσα φάση, Συμβούλιο και Κομισιόν έχουν καταθέσει ξεχωριστές ενστάσεις κατά της πιο πρόσφατης απόφασης του Δικαστηρίου και η τελική κρίση αναμένεται περί τα μέσα του 2023. Έως τότε επικρατεί το σενάριο business as usual. Την τελευταία φορά που οι Ευρωπαϊκοί θεσμοί είχαν δηλώσει την πρόθεσή τους να μην επικυρώσουν την τότε συμφωνία, το Μαρόκο είχε διακόψει κάθε επικοινωνία με την μόνιμη αντιπροσωπεία της Ε.Ε., κάτι που υποδηλώνει και την σπουδαιότητά της.

Εν κατακλείδι, φαίνεται πως έχει αναπτυχθεί μια ανταλλακτική σχέση ανάμεσα σε Ε.Ε. και Μαρόκο. Από τη μια η Ένωση εξασφαλίζει την επάρκεια αλιευμάτων στην αγορά της και τη συνεργασία του Μαρόκου στους τομείς της ασφάλειας, του μεταναστευτικού κ.α., ενώ το Μαρόκο την έμμεση νομιμοποίηση (ή κατ’ελάχιστο την ανοχή της Ε.Ε.) της κατοχής της Δυτικής Σαχάρας και την οικονομική ευχέρεια να αναπτύσσει υποδομές εκεί με Ευρωπαϊκά κονδύλια. Το επίπεδο αλληλεξάρτησης είναι πλέον τέτοιο που αν διαρραγεί η συμφωνία θα δημιουργηθεί τεράστιο περιφερειακό πρόβλημα και πολιτική αστάθεια. Έτσι παγιώνεται μια ιδιόρρυθμη και παράδοξη κατάσταση κατά την οποία η Ε.Ε. αυτοακυρώνεται παραβλέποντας τις αποφάσεις του ίδιου της του Δικαστηρίου -τουλάχιστον μέχρι να τελεσιδικήσουν οι ενστάσεις-. Τα κίνητρα φαίνεται να είναι πολύ πιο βαθιά από την επιδίωξη της βιώσιμης αλιείας και της βιώσιμης ανάπτυξης εν γένει, όπως υποστηρίζει το αφήγημα των συμφωνιών. Επιπλέον, η παραβίαση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης σημαίνει ότι οι πρακτικές αντιβαίνουν και στην ίδια την προϋπόθεση της συμφωνίας για τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Φαίνεται πως το δικαστήριο είναι αυτό που προασπίζεται τις ευρωπαϊκές αξίες και είναι ο αυθεντικός ερμηνευτής τους, ενώ οι υπόλοιποι θεσμοί δρουν με βάση άλλες προσλαμβάνουσες. Εν συνόλω, η στρατηγική της Ε.Ε. και του Μαρόκου είναι ανοιχτή στην ερμηνεία και την κρίση του/της καθενός/μίας μας ανάλογα με το πως βλέπουμε και ζυγίζουμε τα πράγματα. Πάντως, αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι σε νομικό, θεσμικό και αξιακό επίπεδο χωλαίνει.

*O Χαράλαμπος-Ίων Βαλλιάνος-Λεβέντης είναι Υπ. Διδάκτωρ, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Βοηθός Ερευνητής, Έδρα UNESCO για την Κλιματική Διπλωματία, Βοηθός Ερευνητής, Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ).

Υποσημειώσεις:

[1] Morocco World News, (2022). Moroccan Seafood Exports Hit New Record of $2.5 Billion in 2021. Διαθέσιμο σε: https://www.moroccoworldnews.com/2022/02/347183/moroccan-seafood-exports-hit-new-record-of-2-5-billion-in-2021

[2] Western Sahara Resource Watch, (2020). One of the Richest Coastlines in the World. Διαθέσιμο σε: https://wsrw.org/en/news/the-fishing-industry

[3] Western Sahara Resource Watch, (2021). Most of the EU’s financial support to Morocco under the EU-Morocco fisheries agreement has been spent on occupied land, new government report reveals. Διαθέσιμο σε: https://wsrw.org/en/news/morocco-spends-most-eus-fish-support-in-occupied-land

Βιβλιογραφία:

Euobserver, (2022). Qatargate? EU parliament’s culture of impunity is its own creation. Διαθέσιμο σε: https://euobserver.com/rule-of-law/156566

Politico, (2022). Trade union boss admits taking up to €50K in cash from NGO in Qatar scandal. Διαθέσιμο σε: https://www.politico.eu/article/qatar-corruption-scandal-trade-union-boss-luca-visentini-admits-taking-up-to-50k-euros-in-cash-from-panzeri-ngo-fight-impunity/ 

Reuters, (2022). ‘Qatargate’ scandal casts light on ‘untouchable’ EU lawmakers. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/world/qatargate-scandal-casts-light-untouchable-eu-lawmakers-2022-12-20/

Politico, (2023). EU Parliament chief readies plan to prevent Qatargate 2.0. Διαθέσιμο σε: https://www.politico.eu/article/eu-parliament-roberta-metsola-transparency-qatargate-corruption-scandal/

Brussels Morning, (2023). Orient Analysis: European Parliament. Qatargate? No, Moroccogate. Διαθέσιμο σε: https://brusselsmorning.com/orient-analysis-european-parliament-qatargate-no-moroccogate/29696/

European Parliament, (2022). European Parliament resolution of 15 December 2022 on suspicions of corruption from Qatar and the broader need for transparency and accountability in the European institutions (2022/3012(RSP)). Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2022-0448_EN.html

Western Sahara Resource Watch, (2022). These MEPs shield Morocco amid corruption crisis. Διαθέσιμο σε: https://wsrw.org/en/news/these-meps-shield-morocco-amid-corruption-crisis

Le Soir, (2022). Scandale de corruption: le prix Sakharov dans le collimateur des enquêteurs. Διαθέσιμο σε: https://www.lesoir.be/484820/article/2022-12-22/scandale-de-corruption-le-prix-sakharov-dans-le-collimateur-des-enqueteurs

Euobserver, (2021). Socialist MEPs asked to support Vox nominee for Sakharov prize. Διαθέσιμο σε: https://euobserver.com/world/153261

Council of the European Union, (2019). Joint declaration by the European Union and Morocco for the fourteenth meeting of the Association Council. Διαθέσιμο σε: https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2019/06/27/joint-declaration-by-the-european-union-and-the-kingdom-of-morocco-for-the-fourteenth-meeting-of-the-association-council/

Italy 24 Press News, (2022). The bribe trail leads to Morocco: here are the interests at stake. Διαθέσιμο σε: https://news.italy24.press/world/amp/265165

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, (2019). ΑΠΟΦΑΣΗ (ΕΕ) 2019/441 ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 4ης Μαρτίου 2019 για τη σύναψη της συμφωνίας σύμπραξης στον τομέα της βιώσιμης αλιείας μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Βασιλείου του Μαρόκου, του πρωτοκόλλου εφαρμογής της, καθώς και της ανταλλαγής επιστολών που συνοδεύουν τη συμφωνία. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/HTML/?uri=CELEX:32019D0441&from=EN 

Encyclopedia Britannica, (2020). Polisario Front. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/topic/Polisario-Front

Euractiv, (2022). Shift in Spain’s policy on Western Sahara triggers government tensions. Διαθέσιμο σε: https://www.euractiv.com/section/politics/short_news/shift-in-spains-policy-on-western-sahara-triggers-government-tensions/

United Nations. The United Nations and Decolonization: Western Sahara. Διαθέσιμο σε: https://www.un.org/dppa/decolonization/en/nsgt/western-sahara#:~:text=Listing%20as%20a%20Non%2DSelf,Charter%20of%20the%20United%20Nations.

Euronews, (2021). EU court scraps farming, fishing ties with Morocco over Western Sahara. Διαθέσιμο σε: https://www.euronews.com/my-europe/2021/09/29/eu-court-scraps-farming-fishing-ties-with-morocco-over-western-sahara

Economist Intelligence, (2016). Ties with EU delegation strained. Διαθέσιμο σε: https://country.eiu.com/article.aspx?articleid=213935805&Country=Morocco&topic=Politics&subtopic=Forecast&subsubtopic=International+relations&u=1&pid=585876842&oid=585876842&uid=1