Posted by Γράφει ο Χαράλαμπος-Ίων Βαλλιάνος-Λεβέντης*
Ι. Εισαγωγή
Η κλιματική αλλαγή αποτελεί την σημαντικότερη απειλή για την ανθρωπότητα από την απαρχή του πολιτισμένου κόσμου. Διαταράσσει τους μηχανισμούς που υποστηρίζουν την ζωή στον πλανήτη και, κατά την έννοια αυτή, αποτελεί υπαρξιακό ζήτημα με παγκόσμια χαρακτηριστικά. Η κύρια αιτία είναι η αύξηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου εξαιτίας των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων, και πιο συγκεκριμένα από την καύση ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ενέργειας, τις μεταφορές, τη θέρμανση και τις βιομηχανικές δραστηριότητες.¹ γίνονται όλο και πιο εμφανείς στις ζωές μας όσο η παγκόσμια θερμοκρασία αυξάνεται, καθώς ακραία καιρικά φαινόμενα εκδηλώνονται συχνότερα και εντονότερα. Το οικονομικό κόστος των περιβαλλοντικών καταστροφών παγκοσµίως την περίοδο 2005-2014 ανήλθε σε 1,4 τρισεκ. δολάρια.² Ακολούθως, οι καταστροφές αυτές, οδήγησαν σε απώλεια 700.000 ανθρώπινων ζωών και επηρέασαν τις ζωές 1,7 δισεκ. ανθρώπων.³
Λαμβάνοντας υπόψιν τα δεδομένα αυτά η παγκόσμια κοινότητα συντονίστηκε και κατέληξε στην Συμφωνία των Παρισίων του 2015 που είναι ιστορική, καθώς 195 κράτη δεσμεύτηκαν για την μείωση των εκπομπών τους. Παράλληλα, την ίδια χρονιά στο πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών οι παγκόσμιοι ηγέτες συμφώνησαν στην Ατζέντα 2030 για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη που εκφράζεται από τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, το 2019 η Ευρωπαϊκή επιτροπή παρουσίασε την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία⁴ που αποσκοπεί στον µετασχηµατισµό της οικονοµίας και της κοινωνίας, ώστε να επιτευχθούν οι κλιµατικοί στόχοι και τον Ιούνιο του 2021 εγκρίθηκε ο Ευρωπαϊκός Κλιµατικός Νόµος, ο οποίος κατοχυρώνει νοµοθετικά τον στόχο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συµφωνίας για την επίτευξη κλιµατικής ουδετερότητας µέχρι το 2050.⁵
Η αύξηση της παραγωγής ενέργειας από ΑΠΕ διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετριασμό/αντιμετώπιση (mitigation) της κλιματικής αλλαγής. Θεωρείται ως καλή πρακτική και είναι αναπόσπαστο κομμάτι των εθνικών, Ευρωπαϊκών και παγκόσμιων πολιτικών για το κλίμα. Εκτός από πολιτική, έχει και νομική υπόσταση. Οι ΑΠΕ έχουν παρουσιαστεί πρωταρχικά ως ένας τρόπος μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Τουλάχιστον, στο μυαλό του μέσου πολίτη, το αφήγημα αφορά το κλίμα και το περιβάλλον. Μια σημαντική πτυχή του ζητήματος όμως, είναι οι γεωπολιτικές επιπτώσεις -σκόπιμες ή μη- της ευρείας ανάπτυξής τους σε τοπικό, περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο. Υπό το πρίσμα του πολέμου στην Ουκρανία, η ανάλυση και ανάδειξη της πτυχής αυτής γίνεται επιτακτική όσο ποτέ. Η εισβολή αυτή μας έδωσε, άθελά της -πιθανώς-, ένα επιπλέον επιχείρημα για να επισπεύσουμε την μετάβαση μετάβαση σε ανανεώσιμες πηγές.
Όσον αφορά τον νέο κόσμο που θα προκύψει, η απεμπλοκή από τα ορυκτά καύσιμα σε συνδυασμό με την ραγδαία ανάπτυξη των ΑΠΕ θα θα μεταβάλλει την ισορροπία δυνάμεων στο διεθνές σύστημα. Μέχρι πρότινος, η δύναμη συγκεντρωνόταν στις χώρες που παρήγαγαν και εξήγαγαν ορυκτά καύσιμα. Τέτοιες παραδοσιακές δυνάμεις γρήγορα θα αρχίσουν να φθίνουν και άρα ή θα προσαρμοστούν ή θα αποδυναμωθούν. Στο πλαίσιο αυτό παρουσιάζεται μια μοναδική ευκαιρία για την Ευρώπη να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο, είτε στα πλαίσια μιας φιλελεύθερης οικονομικής λογικής, είτε μιας πιο ιδεαλιστικής προσέγγισης. Όποιο μονοπάτι και αν ακολουθηθεί, σίγουρα θα επιφέρει και τον περαιτέρω εκδημοκρατισμό των κοινωνιών.
ΙΙ. Κερδισμένοι και χαμένοι στο διεθνές σύστημα
Η μαζική στροφή προς τις ΑΠΕ δεν αποτελεί απλά μια μετάβαση από μια μορφή καυσίμου σε μια άλλη, αλλά έναν μετασχηματισμό των ενεργειακών συστημάτων που θα έχει σοβαρές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις.⁶ Για αυτό ο όρος ενεργειακός μετασχηματισμός είναι και ο πιο δόκιμος.⁷ Η πλειονότητα των χωρών μπορούν να ελπίζουν στην αύξηση της ενεργειακής τους αυτονομίας και στη μείωση των ρίσκων που σχετίζονται με την ευμεταβλητότητα των πηγών προμήθειας ενέργειας και των αντίστοιχα ευάλωτων τιμών. Ακόμα, πολλές αναπτυσσόμενες οικονομίες θα αποκτήσουν την δυνατότητα να παρακάμψουν συγκεντρωτικά συστήματα διαχείρισης.⁸ Τέλος, και ίσως σημαντικότερα, οι Α.Π.Ε. θα αποτελέσουν ένα μοχλό εκδημοκρατικοποίησης, γιατί θα μας επιτρέψουν να αποκεντρώσουμε τα συστήματα παροχής ενέργειας, ενδυναμώνοντας τους πολίτες, τις τοπικές κοινωνίες και τις πόλεις.⁹ Στον αντίποδα, χώρες που εξαρτώνται από τις εξαγωγές ορυκτών καυσίμων θα χρειαστεί να προσαρμοστούν ή να βρεθούν αντιμέτωπες με δυσχερείς οικονομικές επιπτώσεις.¹º
Κατά τον τρόπο αυτό, η στροφή σε ΑΠΕ θα μετασχηματίσει το γεωπολιτικό γίγνεσθαι, καθώς είναι προσιτές και διαθέσιμες στις περισσότερες χώρες του κόσμου, σε αντίθεση με τα ορυκτά καύσιμα που είναι συγκεντρωμένα σε συγκεκριμένες γεωγραφικές τοποθεσίες.¹¹ Ακολούθως, μειώνεται και η σημαντικότητα σημείων που εμφανίζουν συνωστισμό και διαταράσσουν τις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες (choke points). Ακόμα, οι περισσότερες Α.Π.Ε. έχουν την μορφή ροών (flows), ενώ τα ορυκτά καύσιμα την μορφή αποθεμάτων (stocks). Τα αποθέματα είναι σίγουρα σημαντικά, αλλά μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο μια φορά.¹² Κατά την έννοια αυτή, δεν είναι βιώσιμα.
Τουναντίον, οι ροές ενέργειας δεν εξαντλούνται και διαταράσσονται δυσκολότερα.¹³ Ακόμα, μπορούν να αναπτυχθούν σε οποιαδήποτε κλίμακα και εντάσσονται καλύτερα σε αποκεντρωμένα συστήματα παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας.¹⁴ Τέλος, απολαμβάνουν μειούμενων οικονομικών κοστών, σχεδόν 20% για κάθε φορά που διπλασιάζεται η δυναμική τους.¹⁵ Η μεταστροφή αυτή θα μεταμορφώσει το διεθνές σύστημα και τις διεθνείς σχέσης εξουσίας, όσο η ιστορική στροφή από το ξύλο στο κάρβουνο, ή από το κάρβουνο στο πετρέλαιο.¹⁶ Το να έχει ένα κράτος ίδιον έλεγχο των πηγών ενέργειας του το βοηθάει να προστατεύσει τα εκάστοτε εθνικά του συμφέροντα και να έχει οικονομική και πολιτική επιρροή. Κράτη χωρίς αυτά τα χαρακτηριστικά είναι σαφώς πιο ευάλωτα και άρα και αδύναμα.
Στο πλαίσιο αυτό, σημαντικό είναι να αναλύσουμε τις επιπτώσεις του μετασχηματισμού αυτού σε συγκεκριμένα κράτη. Οι Η.Π.Α. είναι καλά τοποθετημένες στον αγώνα για καθαρή ενέργεια. Οι αμερικανικές επιχειρήσεις κατέχουν εξέχουσα θέση στην τεχνολογία, όπως στην ρομποτική, την τεχνητή νοημοσύνη κ.α. Η Κίνα θα είναι επίσης στην μεριά των κερδισμένων αναφορικά με την ενεργειακή ασφάλεια. Κατέχει εξέχουσα θέση στην κατασκευή, αλλά και την εξέλιξη των τεχνολογιών ΑΠΕ και είναι η περιοχή με την μεγαλύτερη συγκέντρωση επενδύσεων, κατέχοντας πάνω από το 45% του παγκόσμιου συνόλου το 2017.¹⁷ Η Ευρώπη και η Ιαπωνία είναι δύο οικονομίες που εξαρτώνται σημαντικά από τις εισαγωγές ορυκτών καυσίμων. Κατέχουν, όμως, και αυτές σημαντικές θέσεις σημαντικές θέσεις στις τεχνολογίες και την τεχνογνωσία. Η Γερμανία είναι ηγέτης με περίπου 31,000 πατέντες.¹⁸
Η Ινδία έχει θέσει στόχο για 175 GW ενέργειας από Α.Π.Ε., έως το 2022. Αποτελεί την μεγαλύτερη δημοκρατία στον κόσμο και μια από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες. Συνολικά θα επωφεληθεί από την μεταστροφή αυτή. Η Ρωσία, ο μεγαλύτερος εξαγωγέας φυσικού αερίου και δεύτερος μεγαλύτερος πετρελαίου θα αντιμετωπίσει προβλήματα, καθότι 40% του κρατικού προϋπολογισμού οφείλεται στα έσοδα από ορυκτά καύσιμα. Αν και υπάρχει μια κινητοποίηση για ανάπτυξη ΑΠΕ, βρίσκεται ακόμα πολύ πίσω από την Κίνα και τις ΗΠΑ. Η Μέση Ανατολή και η Βόρεια Αφρική αποτελούν τις περιοχές που είναι πιο εκτεθειμένες στην πτώση των εσόδων από ορυκτά καύσιμα¹⁹, και άρα και για αυτές ο ενεργειακός μετασχηματισμός είναι υπαρξιακό ζήτημα. Οι περισσότερες χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής, θα επωφεληθούν από την μείωση εισαγωγών και την ανάπτυξη ΑΠΕ, γιατί θα αυξηθεί η απασχόληση και η οικονομική ανάπτυξη συνολικότερα. Οι Αφρικανικές χώρες θα μπορέσουν να παρακάμψουν συγκεντρωτικά συστήματα που βασίζονται στα ορυκτά καύσιμα. Στο ίδιο μοτίβο, οι χώρες της Νότιας Ασίας, θα επωφεληθούν από τον ενεργειακό μετασχηματισμό, με την μείωση των χρεών τους για εισαγωγές. Οι οικονομίες της Βόρειας Αμερικής και της Λατινικής Αμερικής είναι ήδη ενεργειακά ανεξάρτητες²º, επομένως θα επηρεαστούν λιγότερο.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν θα μπορούσε να παραμείνει απλός παρατηρητής ή συμμέτοχος των εξελίξεων. Σύμφωνα με μελέτες της κοινής γνώμης, το 93% των Ευρωπαίων πολιτών θεωρεί την κλιματική αλλαγή σοβαρό πρόβλημα ενώ το 72% ότι η μείωση των εισαγωγών ορυκτών καυσίμων μπορεί να αυξήσει την ενεργειακή ασφάλεια και αυτονομία και να ωφελήσει οικονομικά την Ένωση.²¹ Η Ευρωπαϊκή Πράσινη συμφωνία έχει επαναπροσδιορίσει την συζήτηση σχετικά με την εκμετάλλευση πόρων που βλάπτουν το κλίμα και καθιστά σαφές ότι η ΕΕ δεν είναι πλέον πρόθυμη να χρηματοδοτήσει επενδύσεις για εξόρυξη και μεταφορά υδρογονανθράκων.²² Έτσι, θα πρέπει να στραφεί προς την ανάπτυξη υποδομών για την παραγωγή, αποθήκευση και μεταφορά ανανεώσιμης ενέργειας προς και από την Ευρώπη. Για αυτό η διασυνδεσιμότητα μπορεί να δράσει ως συνεκτικός ιστός του νέου αυτού συστήματος. Παρουσιάζεται μια τεράστια ευκαιρία για επαναπροσδιορισμό των σχέσεων των κρατών και μεταρρύθμισης των οικονομιών με βάσει κοινά ιδεώδη, συνέργειες και συνεργασίες. Αρχικά, η Ένωση θα μπορούσε να επιταχύνει την ενεργειακή μετάβαση των γειτόνων της.²³ Η επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας μόνο στην Ε.Ε. δεν θα είναι αρκετή για να υπερκεραστούν οι στόχοι της Συμφωνίας των Παρισίων, και άρα η εξωτερική διάσταση της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας είναι καταλυτική. Τέλος, η Ευρωπαϊκή κλιματική διπλωματία θα πρέπει να προωθήσει περαιτέρω την προσπάθεια αυτή.²⁴ Επειδή καμία χώρα δεν μπορεί να πραγματοποιήσει την μετάβαση μόνη της, θα πρέπει να προωθηθεί ένα νέο μοντέλο διακυβέρνησης, ηγέτης του οποίου πρέπει να είναι η ΕΕ.
Συμπερασματικά, οι περισσότερες χώρες θα καταφέρουν να καταστούν ενεργειακά ανεξάρτητες. Θα έχουν δηλαδή μεγαλύτερη ενεργειακή ασφάλεια και θα έχουν και οικονομική ελευθερία για να λάβουν τις αποφάσεις που τις επωφελούν.²⁵ Η αύξηση της ενεργειακής ασφάλειας θα μεταβάλλει την δυναμική μεταξύ εισαγωγέων και εξαγωγέων ενέργειας, καθώς θα μειώσει καίρια τον ρόλο των ορυκτών καυσίμων στην διεθνή πολιτική αρένα. Πλέον, η ενεργειακή ασφάλεια περνάει στη σφαίρα της εθνικής/τοπικής διακυβέρνησης. Όσο μεγαλύτερη είναι η ενεργειακή ανεξαρτησία, τόσο πιο αποτελεσματικά μπορούν οι χώρες να επιδιώξουν τα στρατηγικά συμφέροντα και την εξωτερική τους πολιτική.²⁶ Έτσι, οι χώρες που θα βιαστούν να εκμεταλλευτούν τις ΑΠΕ θα μεγιστοποιήσουν την παγκόσμια επιρροή τους. Υπάρχουν τριών ειδών τέτοιες χώρες. Πρώτον, χώρες με υψηλή τεχνική κατάρτιση που θα κερδίσουν αν δράσουν σαν εξαγωγείς ανανεώσιμης ενέργειας ή καυσίμων.²⁷ Δεύτερον, χώρες πλούσιες σε ορυκτά, όπως η Βολιβία κ.α. θα έχουν την ευκαιρία να αποτελέσουν σημαντικούς κρίκους στην παγκόσμια αλυσίδα παραγωγής, κάτι που θα ενισχύσει την οικονομική τους ανάπτυξη.²⁸ Τρίτον, χώρες που ηγούνται στον τεχνολογικό τομέα θα κερδίσουν τα περισσότερα από τον παγκόσμιο ενεργειακό μετασχηματισμό. Καμία χώρα δεν το έχει καταφέρει αυτό πιο αποτελεσματικά από την Κίνα, η οποία ήδη έχει καρπωθεί γεωπολιτικά κέρδη.²⁹
ΙV. Επίλογος
Όπως είδαμε, οι ΑΠΕ εκτός από αναπόσπαστο κομμάτι των πολιτικών για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, αποτελούν και καταλύτη γεωπολιτικών εξελίξεων. Η ενεργειακή μετάβαση δεν θα μειώσει απλά τις εκπομπές ρύπων: θα ανακατανείμει την δύναμη στο διεθνές σύστημα. Καταληκτικά, το ερώτημα που προκύπτει είναι εάν οι συνθήκες αυτές θα δημιουργήσουν ένα κόσμο με περισσότερες συγκρούσεις ή με περισσότερη ομόνοια. Υπάρχουν δύο σχολές σκέψης. Η πραγματιστική και η ιδεαλιστική. Η πραγματιστική καθορίζεται από την επιθυμία για οικονομικό κέρδος και την απόκτηση οικονομικών πλεονεκτημάτων. Έως τώρα, οι πράξεις της Ευρώπης και της Κίνας αντικατοπτρίζουν αυτήν την λογική. Η ιδεαλιστική προτάσσει ότι στο μέλλον η ενέργεια θα εμπεριέχει πολύ λιγότερο την γεωπολιτική και άρα οι προστριβές και οι συγκρούσεις θα μειωθούν.³º Λόγω του ότι η ενεργειακή μετάβαση αφορά πρωταρχικά τους ανθρώπους, χωρίς την σύμφωνη γνώμη τους τίποτα δεν μπορεί να συμβεί.³¹ Επομένως η ιδεαλιστική προσέγγιση είναι ικανότερη να εμπνεύσει, να κινητοποιήσει και να παράξει απτά αποτελέσματα εναρμονισμένα με τη βιώσιμη ανάπτυξη.
*O Χαράλαμπος-Ίων Βαλλιάνος-Λεβέντης είναι Υπ. Διδάκτωρ, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Παραπομπές:
1. Eurostat, (2020). Greenhouse gas emissions, analysis by source sector, EU-27, 1990 and 2018 (Percentage of total).
2. United Nations, (2015).
3. Ο.π.
4. Κόσμος. Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία: Αυτό είναι το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
5. The Green Tank, (2020). Policy Brief: Ο Ευρωπαϊκός Κλιματικός Νόμος.
6. IRENA-International Renewable Energy Agency, (2019). A New World: The Geopolitics of the Energy Transformation.
7. Ο.π.
8. Ο.π.
9. Ο.π.
10. IRENA-International Renewable Energy Agency, (2019). A New World: The Geopolitics of the Energy Transformation.
11. Ο.π.
12. Ο.π.
13. Ο.π.
14. Ο.π.
15. Ο.π.
16. Ο.π.
17. Ο.π.
18. Ο.π.
19. IRENA-International Renewable Energy Agency, (2019). A New World: The Geopolitics of the Energy Transformation.
20. Ο.π.
21. Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης και Κωνσταντίνος Λεβογιάννης, (2021). Άνεμοι Αλλαγής στην Ανατολική Μεσόγειο: Μεταξύ της Γεωπολιτικής των Υδρογονανθράκων και της Ανανεώσιμης Ενέργειας.
22. Ο.π.
23. Centre for Mediterranean Integration, (2021). A Mediterranean Green Deal for an Effective Energy Transition as Part of The Sustainable Post-COVID recovery.
24. Ο.π.
25. Ο.π.
26. Centre for Mediterranean Integration, (2021). A Mediterranean Green Deal for an Effective Energy Transition as Part of The Sustainable Post-COVID recovery.
27. Financial Times, (2021). How the race for renewable energy is reshaping global politics. As the transition from fossil fuels to clean energy gathers speed, what does it mean for the balance of power?
28. Ο.π.
29. Ο.π.
30. Ο.π.
31. Centre for Mediterranean Integration, (2021). A Mediterranean Green Deal for an Effective Energy Transition as Part of The Sustainable Post-COVID recovery.
Βιβλιογραφία:
• Centre for Mediterranean Integration, (2021). A Mediterranean Green Deal for an Effective Energy Transition as Part of The Sustainable Post-COVID recovery.
• Eurostat, (2020). Greenhouse gas emissions, analysis by source sector, EU-27, 1990 and 2018 (Percentage of total). Διαθέσιμο σε: File: Greenhouse gas emissions, analysis by source sector, EU-27, 1990 and 2018 (Percentage of total).png – Statistics Explained (europa.eu)
• Financial Times, (2021). How the race for renewable energy is reshaping global politics. As the transition from fossil fuels to clean energy gathers speed, what does it mean for the balance of power?
• IRENA-International Renewable Energy Agency, (2019). A New World: The Geopolitics of the Energy Transformation.
• The Green Tank, (2020). Policy Brief: Ο Ευρωπαϊκός Κλιματικός Νόμος. Διαθέσιμο σε: 202102_GreenTank_PolicyBrief_ClimateLaw.pdf (thegreentank.gr)
• United Nations, (2015). Διαθέσιμο σε: Ahead of global risk reduction conference, UN review finds vast majority of disasters climate-related | UN News
• Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης και Κωνσταντίνος Λεβογιάννης, (2021). Άνεμοι Αλλαγής στην Ανατολική Μεσόγειο: Μεταξύ της Γεωπολιτικής των Υδρογονανθράκων και της Ανανεώσιμης Ενέργειας.
• Κόσμος. Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία: Αυτό είναι το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Διαθέσιμο σε: Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία: Αυτό είναι το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής [vid] (kosmos.gr)