Posted by 
Γράφει ο Χαράλαμπος-Ίων Βαλλιάνος-Λεβέντης
Η «τραγωδία των κοινών» αποτελεί τη μεταφορική έκφραση μιας έννοιας η οποία εντοπίζεται στα οικονομικά και στην οικολογία, αλλά και σε άλλες επιστήμες. Περιγράφει την κατάσταση που προκύπτει όταν έχουμε να διαχειριστούμε έναν κοινό πόρο ο οποίος δεν είναι ανεξάντλητος, και η αρρύθμιστη πρόσβαση σε αυτόν από πολλά ανεξάρτητα μέρη οδηγεί στην υπερεκμετάλλευσή του, με αποτέλεσμα την εξάντλησή του ή την καταστροφή της αξίας του. Ουσιαστικά, οι ενδιαφερόμενοι καθορίζουν τη συμπεριφορά τους με βάση το στενό ατομικό τους συμφέρον, μη λαμβάνοντας υπόψιν τις αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να προκύψουν για τους άλλους και για το σύνολο. Έτσι, αναδεικνύεται η σύγκρουση μεταξύ ατομικής και συλλογικής ορθολογικότητας.[1]
Οι εννοιολογικές της ρίζες εντοπίζονται πρωταρχικά στον Αριστοτέλη, ο οποίος σημείωσε πως: “Γιατί αυτό που είναι κοινό για τον μεγαλύτερο αριθμό απολαμβάνει και τη λιγότερη φροντίδα. Ο καθένας σκέφτεται κυρίως το δικό του, σχεδόν καθόλου το κοινό συμφέρον”.[2] Διατυπώνοντας την φράση αυτή, έκανε κριτική στον Πλάτωνα ο οποίος πίστευε στην κοινοκτημοσύνη, και ότι στην ιδανική κοινωνία δεν θα υπάρχει το αίσθημα της ιδιοκτησίας. Κατά Αριστοτέλη αυτό δεν είναι ούτε εφικτό, αλλά ούτε ιδεώδες, γιατί η ατομικότητα και η ιδιοκτησία είναι έμφυτες στον άνθρωπο. Έμφυτες, όμως, είναι και οι κοινωνικές τάσεις. Επομένως, προτάσσει ότι μέσα από την παιδεία και την πολιτική συμμετοχή θα μπορέσει να εναρμονιστεί το συνολικό με το ατομικό συμφέρον. Εξάλλου, για αυτό και δεν θεωρεί τη δημοκρατία χαμένη υπόθεση, όπως ο Πλάτωνας.
Μετέπειτα, ο Χομπς στο βιβλίο του Λεβιάθαν το 1651[3] υποστήριξε ότι η ανθρώπινη φύση είναι εξολοκλήρου συγκρουσιακή και ανταγωνιστική, λειτουργώντας σε μια κατάσταση φυσικής αναρχίας, όπου δηλαδή δεν υπάρχει νόμος και κυβερνητική εξουσία. Η θεώρηση αυτή αποτέλεσε τομή, καθώς απορρίπτει τις έμφυτες κοινωνικές τάσεις που τονίζει ο Αριστοτέλης: ο άνθρωπος δεν είναι κοινωνικό ον, αλλά καθαρά εγωιστικό. Επομένως, κρίνεται αναγκαία η ύπαρξη μιας ανώτερης οντότητας, η οποία θα μας προφυλάσσει από τους εαυτούς μας, και από εξωγενείς κινδύνους, ένας Λεβιάθαν. Ο νόμος αποτελεί αναγκαιότητα για να φοβερίζει και να αποτρέπει τον εγωισμό.
Εν συνεχεία, το 1833[4] ο πολιτικός οικονομολόγος Γουίλιαμ Φόστερ Λόιντ εισήγαγε την έννοια της κατάχρησης ενός κοινού πόρου από τα μέρη που τον εκμεταλλεύονται. Χρησιμοποίησε το υποθετικό παράδειγμα ενός βοσκότοπου, όπου πολλοί βοσκοί συνυπάρχουν και τον χρησιμοποιούν για την παραγωγική διαδικασία. Αν ένας εξ’ αυτών τοποθετήσει παραπάνω ζώα από αυτά που του έχει επιτραπεί, το αποτέλεσμα θα είναι η υπερβόσκηση. Για κάθε παραπάνω ζώο, ο βοσκός αυτός απολαμβάνει επιπλέον οφέλη, οι ζημιές όμως διαμοιράζονταν και σε όλους τους υπόλοιπους. Συνεπώς, αν όλοι προχωρήσουν σε αυτήν την, κατά τα άλλα, λογική οικονομική επιλογή, ο βοσκότοπος θα υποβαθμιστεί ή θα καταστραφεί. Το 1954 ο οικονομολόγος Χάουαρντ Σκοτ Γκόρντον, ανέπτυξε περαιτέρω την θεωρία αυτή στο βιβλίο Η Οικονομική Θεωρία ενός Κοινού Ιδιοκτησιακού Πόρου: Τα Αλιευτικά πεδία[5].
Tο 1968 ο οικολόγος Γκάρετ Χάρντιν ανέπτυξε την έννοια στην επίκαιρή της μορφή στο θεμελιώδες δοκίμιό του στο περιοδικό Science, “Η Τραγωδία των Κοινών”[6]. Μέσω αυτού συγκέντρωσε σημαντική προσοχή και έγινε ευρύτερα αποδεκτή. Εκεί, περιέγραψε τους πιθανούς κινδύνους που συνδέονται με την εκθετική αύξηση του πληθυσμού, την αλόγιστη εκμετάλλευση των κοινών πόρων, καθώς και πιθανές λύσεις. Δανειζόμενος το παράδειγμα του βοσκότοπου, υποστήριξε ότι στη διαδικασία εκμετάλλευσής του, τα άτομα τείνουν να ενεργούν σύμφωνα με μια στρατηγική μεγιστοποίησης της χρησιμότητας (utility-maximizing strategy) και όχι αυτοσυγκράτησης (self-restraining strategy). Επειδή τα κέρδη αποδίδονται εξ’ ολοκλήρου στο άτομο, ενώ οι απώλειες διαμοιράζονται στο σύνολο, η ανάλυση κόστους-οφέλους (cost-benefit analysis) καθίσταται ελκυστική. Ωστόσο, η αρρύθμιστη εκμετάλλευση, που διευκολύνεται από την απουσία κοινωνικών δομών ή κανόνων που αποσκοπούν στον περιορισμό της πρόσβασης και της χρήσης, ή η μη συντονισμένη δράση, οδηγεί νομοτελειακά στην εξάντλησή του. Θεμελιωδώς, η διχοτόμηση αυτή μεταξύ της επιδίωξης του προσωπικού αντί του συνολικού συμφέροντος συμπυκνώνει την επικράτηση της Xομπσιανής κατάστασης κατά την οποία υποκειμενικές προσωπικές προτιμήσεις οδηγούν σε αντικειμενικό, κοινωνικό και οικολογικό παραλογισμό.[7]
Για να αποτραπεί αυτό, υποστήριξε τη διαμόρφωση ενός διαχειριστικού πλαισίου που δεν θα βασίζεται στον εξαναγκασμό, ο οποίος προϋποθέτει “αυθαίρετες αποφάσεις απόμακρων και ανεύθυνων γραφειοκρατών”, αλλά στον “αμοιβαίο εξαναγκασμό, με αμοιβαία συμφωνία της πλειοψηφίας των ανθρώπων που επηρεάζονται”.[8] Όσον αφορά το σύστημα μέσω του οποίου αυτό θα καθίστατο εφικτό, υποστήριξε είτε τον κατακερματισμό του πόρου και την ακόλουθη ιδιωτικοποίησή του, είτε την κρατική επέμβαση -ένα Λεβιάθαν-, ή ένα μίγμα των δύο. Οι λύσεις αυτές σίγουρα δεν είναι ιδανικές, όμως, “η εναλλακτική […] είναι πολύ τρομακτική ακόμα και για να την αναλογιστεί κανείς. Η αδικία είναι προτιμότερη από την ολική καταστροφή”.[9] Η κοινωνία πρέπει να οριοθετήσει την ατομική ελευθερία, για να εξασφαλίσει τη συλλογική ευημερία.[10]
Το πλαίσιο αυτό πάσχει από τρείς εγγενείς αδυναμίες. Πρώτον, υποθέτει ότι τα κοινά είναι εκ φύσεως καταδικασμένα στην υπερεκμετάλλευση, ενώ στην πραγματικότητα αναφέρεται στην απουσία μηχανισμών βιώσιμης διαχείρισής τους. Δεύτερον, μας οδηγεί στο απόλυτο δίπολο αγορές-κράτος και, τρίτον, ενώ αναγνωρίζει την ικανότητα της κοινωνίας να νομοθετεί δημοκρατικά, εναποθέτει την εφαρμογή των νόμων σε μια εξωγενή εξουσία.[11] Άρα οι εύλογες ερωτήσεις που προκύπτουν είναι: πως γίνεται να συνηγορούμε σε κάτι που είναι επωφελές για το σύνολο μακροπρόθεσμα, αλλά επιβλαβές και παράλογο για το άτομο βραχυπρόθεσμα; Η ιδιωτικοποίηση και η κρατικοποίηση είναι οι μόνες διαθέσιμες λύσεις; Τέλος, από που ακριβώς θα προέλθει αυτός ο Λεβιάθαν;[12]
Το 1990, η πολιτική οικονομολόγος και βραβευμένη με Νόμπελ Οικονομικών Έλινορ Όστρομ ανέτρεψε τη θεωρία του Χάρντιν και πήγε ένα βήμα παραπέρα, διατυπώνοντας μια τρίτη εναλλακτική στο βιβλίο της Διαχείρηση των Κοινών Πόρων[13]. Πίστευε στην εποικοδομητική φύση της ανθρωπότητας και απέρριπτε το αναπόφευκτο της τραγωδίας.[14] Η έρευνά της επικεντρώθηκε σε κοινότητες που διαχειρίστηκαν επιτυχώς κοινούς πόρους μέσω τοπικών ρυθμιστικών καθεστώτων, αντί ανώτερων συγκεντρωτικών, και ανέπτυξε οκτώ αρχές για την αποτελεσματική βιώσιμη διαχείριση τους μέσω συλλογικής δράσης.[15] Εν μέρει εξαιτίας αυτού, ο Χάρντιν αναγκάστηκε να αναδιατυπώσει την προβληματική του ως [την] «Τραγωδία των Αδιαχείριστων Κοινών»[16], αναγνωρίζοντας ότι το ζήτημα δεν έγκειται στην ίδια την φύση των πόρων, αλλά στον τρόπο με τον οποίο (δεν) τους διαχειριζόμαστε.[17]
Συνοπτικά, οι αρχές που ανέπτυξε η Όστρομ είναι οι εξής:[18]
- Οι κοινοί πόροι πρέπει να έχουν σαφώς καθορισμένα όρια. Δηλαδή, να είναι ξεκάθαρο το ποιος έχει πρόσβαση σε τι. Αν δεν τηρείται η προϋπόθεση αυτή, το αγαθό μετατρέπεται σε ελεύθερο για όλους, κάτι που επιφέρει τα προβλήματα που έχουν αναδειχθεί παραπάνω.
- Οι κανόνες προς εφαρμογή πρέπει να είναι εναρμονισμένοι με τις τοπικές συνθήκες. Δεν υφίσταται μια ενιαία λύση για όλους του κοινούς πόρους, αλλά λύσεις σύμφωνα με τις εκάστοτε τοπικές οικολογικές ανάγκες.
- Η λήψη των αποφάσεων πρέπει να γίνεται μέσω συμμετοχικών διαδικασιών, με την συμμετοχή όσο μεγαλύτερου αριθμού ενδιαφερόμενων γίνεται. Έτσι, η οικειοποίηση της εκάστοτε απόφασης είναι μεγαλύτερη, και άρα αποβαίνει και περισσότερο αποτελεσματική.
- Πρέπει να υπάρχει επίβλεψη. Ο καθορισμός των δικαιωμάτων αποτελεί το πρώτο βήμα. Η τήρησή τους το δεύτερο. Η επιτυχία του καθεστώτος εναπόκειται στην υπευθυνότητα και τη λογοδοσία, όχι στην καλή θέληση.
- Πρέπει να υπάρχουν κλιμακωτές κυρώσεις για πιθανές παραβιάσεις. Οι οριζόντιες απαγορεύσεις προκαλούν δυσαρέσκεια. Οπότε, πρέπει να υπάρχει ένα πλέγμα προειδοποιήσεων και προστίμων, καθώς και άτυπων συνεπειών για τη φήμη της κοινότητας που παραβιάζει τους κανόνες.
- Πρέπει να υπάρχει ένας άτυπος, φθηνός και απλός μηχανισμός επίλυσης συγκρούσεων και διαφορών. Έτσι, κανείς δεν αποκλείεται από τη διαδικασία αυτή, και τα προβλήματα επιλύονται αντί να αγνοούνται, γιατί κανείς δεν θέλει να πληρώσει νομικά έξοδα.
- Οι κανόνες που θεσπίζονται πρέπει να αναγνωρίζονται από την εκάστοτε ανώτατη τοπική αρχή ως νόμιμοι.
- Τα τοπικά διαχειριστικά συστήματα έχουν μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα όταν εντάσσονται σε ευρύτερα δίκτυα. Κάποια προβλήματα εκτός από τοπική χρειάζονται και περιφερειακή συνεργασία, και όχι μόνο.
Όσον αφορά επίκαιρα προβλήματα, η «τραγωδία των κοινών» συσχετίζεται με ζητήματα περιβάλλοντος και βιωσιμότητας (αλλά όχι μόνο), ένα παράδειγμα των οποίων είναι και η κλιματική αλλαγή. Στην περίπτωση αυτή βέβαια, δεν έχουμε να κάνουμε με την εξαγωγή ενός πόρου, αλλά με την εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Παρά ταύτα, η συλλογιστική και τα κίνητρα πίσω από τις πράξεις των ατόμων και των κρατών παραμένουν τα ίδια. Άξιο αναφοράς είναι επίσης ότι η επίκαιρη τάση σε πολλά πεδία πολιτικής, είναι αυτή της αποκέντρωσης, της περιφερειοποίησης, και της συνεργασίας μεταξύ των διαφορετικών επιπέδων διακυβέρνησης, που ομοιάζει με το μοντέλο της Όστρομ. Η συμβολή των στρατηγικών αυτών στη βιώσιμη ανάπτυξη έχει αναγνωριστεί και από το παγκόσμιο θεσμικό πλαίσιο. Αρχικά, μέσω της Αρχής 10 της Διακήρυξης του Ρίο του 1992[19] που αναφέρει ότι τα περιβαλλοντικά ζητήματα αντιμετωπίζονται επαρκέστερα με τη συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων πολιτών στο αντίστοιχο επίπεδο, και μετέπειτα στη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την Βιώσιμη Ανάπτυξη (Rio+20) το 2012 που επαναβεβαίωσε την αρχή αυτή. Σύμφωνα με τη γνώμη του παρόντος συγγραφέως, και οι τρείς προσεγγίσεις που έχουν εκτεθεί παραπάνω, δηλαδή της ιδιωτικοποίησης, της κρατικοποίησης, και της διαχείρισης μέσω συλλογικής δράσης, μπορούν να επιφέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα σε διαφορετικές περιπτώσεις.
Επιστρέφοντας στην αμιγώς πολιτική θεώρηση της τραγωδίας, έχει μεγάλη σημασία για την φιλελεύθερη δημοκρατία το πως μπορεί να ξεπεραστεί η απόλυτα εγωιστική αντίληψη που εκφράζει ο Χομπς. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα εξαλειφθεί η έννοια του θεμιτού ατομικού συμφέροντος, αλλά ότι θα επιδιώκεται μέσα στο πλάισιο σεβασμού των θεμιτών συμφερόντων των άλλων. Ναι μεν είναι ο θεμελιωτής του φιλελευθερισμού, γιατί προτάσσει το άτομο και τα δικαιώματά του, αλλά και άλλοι φιλόσοφοι, όπως ο Τζον Λοκ, ο Τζον Στιούαρτ Μιλ και ο Ιμμάνουελ Καντ είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, σημαντικοί διδάσκοντάς μας ότι η κατάσταση αυτή μπορεί να ξεπεραστεί μέσω κοινωνικών διαδικασιών, όπως η παιδεία, η πολιτική συμμετοχή και η ισότητα. Το άτομο δύναται να αναγνωρίσει και να σεβαστεί τα δικαιώματα του άλλου (και της φύσης) υπό προϋποθέσεις.
Μετά βεβαιότητας, πολλά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε στην καθημερινότητά μας και μας στερούν την ελευθερία είναι απότοκο εγωιστικών συμπεριφορών, οι οποίες σε πολλές τους εκφάνσεις αναλαμβάνουν και αντικοινωνικά χαρακτηριστικά. Ενδεικτικά είναι η παράνομη στάθμευση, η επικίνδυνη οδηγική συμπεριφορά, η ρύπανση των παραλιών, η αυθαίρετη δόμηση κ.α., που καταστρέφουν την δυνατότητα όλων να απολαμβάνουν τις δραστηριότητες αυτές με ασφάλεια, καθώς και το περιβάλλον. Για να ξεπεραστεί αυτό, πρέπει να αντιληφθούμε ότι τα ατομικά μας δικαιώματα πρέπει να εξασκούνται στο πλαίσιο της νομιμότητας, που κατοχυρώνει ότι τα δικά μας δικαιώματα δεν θα παραβιάσουν τα δικαιώματα των άλλων και τούμπαλιν. Ο νόμος, αν και έχει επηρεαστεί σε κάποιο βαθμό από αυτούς που κατέχουν την εξουσία, είναι η βέλτιστη έκφραση του συλλογικού καλού.
Βέβαια, όταν το κράτος δεν μπορεί ή δεν θέλει να επιβάλλει το νόμο, το τελευταίο μας καταφύγιο είναι η ελεύθερη απόφαση του καθενός να πράττει το ηθικώς σωστό. Ελάχιστοι άνθρωποι όμως μπορούν να το κάνουν αυτό εν απουσία μιας ανώτερης αρχής. Πάντα θα υπάρχουν εγωιστικές μειοψηφίες που θα προτάσσουν το στενό ατομικό τους συμφέρον, αλλά ειδικά μέσω της παιδείας και της πολιτικής συμμετοχής μπορούν να αντιληφθούν ότι αν σέβονται τα δικαιώματα των άλλων παράγονται περισσότερα οφέλη και για τους ίδιους, και για το σύνολο. Ενισχύοντας τις διαδικασίες αυτές μπορούμε να διαμορφώσουμε ένα νέο βιώσιμο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό ήθος που θα προάγει την ατομική ελευθερία και την ευημερία του πλανήτη.
Υποσημειώσεις:
[1]Encyclopedia Britannica. Tragedy of the commons. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/science/tragedy-of-the-commons
[2]Aristotle, (1999). Politics. Σελ. 24. Διαθέσιμο σε: https://historyofeconomicthought.mcmaster.ca/aristotle/Politics.pdf
[3]Hobbes, (1651). Leviathan or The Matter, Forme and Power of a Commonwealth Ecclesiasticall and Civil. Διαθέσιμο σε: https://socialsciences.mcmaster.ca/econ/ugcm/3ll3/hobbes/Leviathan.pdf
[4]Lloyd W. F., (1833). Two Lectures on the Checks to Population. Διαθέσιμο σε: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/34/Two_Lectures_on_the_Checks_to_Population.pdf
[5]Gordon H. S., (1954). The Economic Theory of a Common-Property Resource: The Fishery. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/1825571
[6]Hardin G., (1968). The Tragedy of the Commons. Διαθέσιμο σε: https://pages.mtu.edu/~asmayer/rural_sustain/governance/Hardin%201968.pdf
[7]Peter L., (2021). “Garrett Hardin’s tragedy of the unregulated commons”. Σελ. 47. Διαθέσιμο σε: https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/9783839454244-005/html
[8]Hardin G., (1968). The Tragedy of the Commons. Σελ. 1247.
[9]Οπ.π.
[10]Peter L., (2021). “Garrett Hardin’s tragedy of the unregulated commons”. Σελ. 48-49.
[11]Οπ.π. Σελ. 50.
[12]Οπ.π.
[13]Ostrom E., (1990). Governing the Commons, The Evolution of Institutions for Collective Action. Διαθέσιμο σε: https://www.actu-environnement.com/media/pdf/ostrom_1990.pdf
[14]Οπ.π. Σελ. 14.
[15]Οπ.π. Σελ. 90.
[16]Hardin G., (1994). The tragedy of the unmanaged commons. Available at: https://www.cooperative- individualism.org/hardin-garrett_the-tragedy-of-the-unmanaged-commons-1991.pdf
[17]Peter L., (2021). “Garrett Hardin’s tragedy of the unregulated commons”. Σελ. 48.
[18]Ostrom E., (1990). Governing the Commons, The Evolution of Institutions for Collective Action. Σελ. 91-102.
[19]UNEP. Principle 10 and the Bali Guideline. Διαθέσιμο σε: https://www.unep.org/civil-society-engagement/partnerships/principle-10
Βιβλιογραφία:
Aristotle, (1999). Politics. Διαθέσιμο σε: https://historyofeconomicthought.mcmaster.ca/aristotle/Politics.pdf
Econlib. Tragedy of the Commons. Διαθέσιμο σε: https://www.econlib.org/library/Enc/TragedyoftheCommons.html
Encyclopedia Britannica. Tragedy of the commons. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/science/tragedy-of-the-commons
Gordon H. S., (1954). The Economic Theory of a Common-Property Resource: The Fishery. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/1825571
Hardin G., (1968). The Tragedy of the Commons. Διαθέσιμο σε: https://pages.mtu.edu/~asmayer/rural_sustain/governance/Hardin%201968.pdf
Hardin G., (1994). The tragedy of the unmanaged commons. Διαθέσιμο σε: https://www.cooperative-individualism.org/hardin-garrett_the-tragedy-of-the-unmanaged-commons-1991.pdf
Hardin G., (1998). Extensions of “The Tragedy of the Commons”. Διαθέσιμο σε: https://www.science.org/doi/10.1126/science.280.5364.682
Hobbes, (1651). Leviathan or The Matter, Forme and Power of a Commonwealth Ecclesiasticall and Civil. Διαθέσιμο σε: https://socialsciences.mcmaster.ca/econ/ugcm/3ll3/hobbes/Leviathan.pdf
Lloyd W. F., (1833). Two Lectures on the Checks to Population. Διαθέσιμο σε: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/34/Two_Lectures_on_the_Checks_to_Population.pdf
Ostrom E., (1990). Governing the Commons, The Evolution of Institutions for Collective Action. Διαθέσιμο σε: https://www.actu-environnement.com/media/pdf/ostrom_1990.pdf
Peter L., (2021). “Garrett Hardin’s tragedy of the unregulated commons”. Διαθέσιμο σε: https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/9783839454244-005/html
UNEP. Principle 10 and the Bali Guideline. Διαθέσιμο σε: https://www.unep.org/civil-society-engagement/partnerships/principle-10